Βέβαια την συγκεκριμένη χρονική στιγμή περί το 1821 η αντίσταση των Ελλήνων κατά της Οθωμανοκρατίας είχε πλέον οργανωμένο χαρακτήρα και αποσκοπούσε στην παντελή αποτίναξη της σκλαβιάς και στην δημιουργία Ελληνικού κράτους. Σε αυτό συνετέλεσε και η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και η οποία έθεσε συγκεκριμένους στρατηγικούς στόχους σε αντίθεση με τις προηγούμενες κατά τόπους εξεγέρσεις των Ελλήνων που είχαν χαρακτήρα απλώς αντίδρασης.
«ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ ΣΤΗΝ ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΑ ΤΟΥ 1821»
«Είναι δε εις θέσιν οι Πόντιοι να αποτελέσουν τους φρουρούς του Ελληνισμού. Εν πρώτοις, είναι έργον εις το οποίον έχουν συνηθίσει από αιώνων. Περιβαλλόμενοι εν τη απομακρύνσει των από ξένα φύλα, παλαίοντες διαρκώς προς αυτά, αφομοιούντες παρά αφομοιούμενοι, αποτελούσι τον ισχυρότερον τύπον της ελληνικής φυλής».
(Στρατηγός Καθενιώτης, σύμβουλος του Ελευθερίου Βενιζέλου).
Γνωρίζουμε πως την πτώση της Βασιλεύουσας Κων/λης το 1453 ακολούθησε η πτώση ή μάλλον η παράδοση της Τραπεζούντας το 1461.
Η Τραπεζούντα από το 1204 έως το 1461 υπήρξε πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος και για την ακρίβεια της Ρωμανίας. Ο γεωγραφικός χώρος που ασκούσε εξουσία είναι περίπου αυτό που λέμε «Ιστορικός Πόντος» και είναι περίπου τα σημερινά βορειοανατολικά παράλια του σημερινού κράτους της Τουρκίας.
Οι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας έφεραν το όνομα «Αυτοκράτωρ των Ρωμαίων». Ως κατάλοιπο αυτού είναι το γεγονός του αυτοχαρακτηρισμού των κατοίκων του Ιστορικού Πόντου ως Ρωμαίων. Ακόμα και σήμερα στην περιοχή της Τραπεζούντος μεγάλη πληθύς των κατοίκων αυτοαποκαλούνται Ρωμαίοι και η γλώσσα που ομιλούν Ρωμαϊκά ή Ρωμαίικα ή Ρούμτσα. Εξάλλου πολλοί από εμάς έχουμε ανάμνηση των παππούδων μας που αποκαλούσαν των εαυτό τους ως Ρωμαίο και Ρωμαίησα.
Ό,τι συνέβη στις περισσότερες Ελληνικές χώρες, συνέβη και στον Πόντο. Οι Έλληνες μετά την κατάλυση της πολιτικής και στρατιωτικής τους εξουσίας ξεκίνησαν αντίσταση. Δεν ήταν μια οργανωμένη αντίσταση, αλλά είχε διάφορες αιτιολογίες. Κάποιοι «πήραν τα βουνά» για τον φόβο αντιποίνων, άλλοι για να αποφύγουν τον Γενιτσαρισμό των παιδιών τους και άλλοι για τον φόβο του βιαίου εξισλαμισμού. Πάντως πολλές οικογένειες, ιδιαιτέρως αυτές που είχαν οικονομική άνεση εκπατρίστηκαν από την Τραπεζούντα προς την Κωνσταντινούπολη, την Ρωσία, την Βλαχία, την Πελοπόννησο, κλπ. Το σύνολο του λαού υπέστη τα πάνδεινα, εκτός από ορισμένες χρονικές περιόδους και εκτός από ορισμένες περιοχές που έχαιραν κάποιας αυτονομίας.
Οι εσωτερικές μετακινήσεις ολόκληρων πληθυσμών υπήρξε ένα σχεδόν συνεχές φαινόμενο, είτε εξαιτίας οικονομικών λόγων, είτε εξαιτίας πιέσεων. Ενδεικτικά να αναφέρουμε τα εξής παραδείγματα.
Α. Οι κάτοικοι της κωμοπόλεως Ποντοηράκλεια Κιλκίς, ποντιακής καταγωγής, ακολούθησαν την εξής διαδρομή: από την Αργυρούπολη του νοτιοανατολικού Πόντου και μετά το 1730 μετανάστευσαν στην περιοχή Κωτυώρων του Κεντρικού Πόντου, όπου επί ενάμισι αιώνα υπέστησαν τα πάνδεινα εξαιτίας οικονομικών πιέσεων από τους εκάστοτε άρχοντες. Έτσι απεφάσισαν να μετοικήσουν στο σημερινό Καράκαβουζ της Ηράκλειας του Πόντου το 1880 και από κει το 1924 στο Βασιλίτσι της Μεσσηνίας.
Β. Οι κάτοικοι του Ακ Νταγ Μαντέν, Έλληνες Πόντιοι κατά το πλείστον, ήσαν κυρίως κάτοικοι της περιοχής Αργυρούπολης του Ανατολικού Πόντου και μετοίκησαν προς αυτήν περί το 1832. Οι μετανάστες αυτοί ήσαν ακολουθούμενοι και από κρυπτοχριστιανούς του χωριού Σταυρίν Αργυρούπολης (οι λεγόμενοι Σταυριώτες), για τους οποίους θα κάνουμε ιδιαίτερη μνεία μετά. Η μετανάστευση συνεχίστηκε έως το 1850.
Αλλά, πότε ξεκίνησε η αντίσταση εναντίον του κατακτητή; Όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν την Τραπεζούντα το 1461 αυτοκράτορας ήταν ο Δαυίδ ο Μέγας Κομνηνός. Την 1η Νοεμβρίου η Εκκλησία πλέον εορτάζει την μνήμη «…τω ξίφει τελειωθέντων Δαυίδ του Μεγάλου Κομνηνού, Βασιλέως Τραπεζούντος, και των τριών αυτού υιών Βασιλείου, Γεωργίου, Μανουήλ και του ανηψιού αυτού Αλεξίου του διαδόχου εν έτει 1463». Ο Δαυίδ ήταν ο τελευταίος αυτοκράτορας Τραπεζούντος με καταγωγή από την οικογένεια των Κομνηνών. Οι Κομνηνοί εβασίλευσαν μετά το 1204, έτος πτώσης της Κωνσταντινουπόλεως στους Σταυροφόρους.
Κατά την πολιορκία της Τραπεζούντος από τον Μωάμεθ τον Β’ υπήρξε το δίλημμα: αγώνας ή συνθηκολόγηση; Αν γινόταν αγώνας, θα επακολουθούσε η σίγουρη ήττα και συνεπώς καταστροφή και σφαγές, ενώ με την συνθηκολόγηση υπήρχε ένα ενδεχόμενο σωτηρίας του λαού από τον εξανδραποδισμό. Έτσι λοιπόν στις 15 Αυγούστου του 1461 παρέδωσε την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας Τραπεζούντα, ώστε να γλυτώσουν οι κάτοικοί της από τον βίαιο θάνατο.
«Όταν ο Δαβίδ παρουσιάσθηκε στον Μωάμεθ αυτός του πρότεινε ένα από τα δύο,ή να μείνει ζωντανός, εφόσον απαρνηθεί την πίστη του, ή να θανατωθούν αυτός και όλη η οικογένειά του. Από την τρομερή αυτή πρόταση ὁ Δαβίδ διάλεξε την δεύτερη λύση λέγοντας με παρρησία στον Μωάμεθ ότι : «Κανένα μαρτύριο δεν πρόκειται να με φέρει στο σημείο ν’ απαρνηθώ την πίστη των πατέρων μου». Έτσι πέρασε ὁ Δαβίδ στην αιωνιότητα ανταλλάσσοντας τη βασιλική αλουργίδα με το φωτοστέφανο του μάρτυρα.»
(Ιερά Μητρόπολις Δράμας).
ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ
Εξαιρετικό δείγμα της αντίστασης των Ελλήνων του Πόντου κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είναι οι Νεομάρτυρες με απαρχή, σύμφωνα με τον Μητροπολίτη Δράμας κ.Παύλο, τον Βασιλέα Δαυίδ. Υπάρχουν δεκαοκτώ καταγεγραμμένοι νεομάρτυρες και το βέβαιο είναι πως υπάρχει μεγάλη πληθύς αγνώστων Νεομαρτύρων. Τους αναφέρουμε επιγραμματικά.
Πέτρος ο Τραπεζούντιος, ιερέας, που μαρτύρησε στην Τραπεζούντα το 1461.
Ιωάννης ο Τραπεζούντιος, έμπορος, που μαρτύρησε στο Ασπρόκαστρο της Ουκρανίας το 1492.
Ιορδάνης ο Τραπεζούντιος, καζαντζής, που μαρτύρησε στην Πόλη το 1650.
Συμεών ο Τραπεζούντιος, χρυσοχόος. Μαρτύρησε στην Πόλη το 1653.
Παρασκευάς ο Τραπεζούντιος, ο οποίος υπήρξε άρχοντας της Τραπεζούντας και μαρτύρησε το 1659.
Κασάνδρα Υψηλάντη, γόνος της οικογένειας Υψηλαντών και που μαρτύρησε το 1677 στην Πόλη.
Ελένη η Σινωπίς, δεκαπεντάχρονη νεομάρτυρας από την Σινώπη του Δυτικού Πόντου και που μαρτύρησε τον 18ο αιώνα.
Ηλίας ο Τραπεζούντιος. Κρεμάστηκε από τους Τούρκους στην Τραπεζούντα το 1749.
Νικήτας ο Τραπεζούντιος, ιερομόναχος, που μαρτύρησε στην πόλη των Σερρών το 1808.
Στο παρακάτω ποίημα φαίνεται μέσα από τα λόγια του άγνωστου ποιητή η βάναυση συμπεριφορά απέναντι στο θρησκευτικό συναίσθημα των Ελλήνων του Πόντου:
«Οι Τούρκ’ όντας εκούρσευαν την πόλ’ τη Ρωμανίαν
Επάτνανε τα Εκκλησιάς και επαίρναν τα εικόνας
Επαίρνανε χρυσά σταυρούς κι αργυρά μαστραπάδες».
Μεταγλωττισμένο:
Οι Τούρκοι όταν κατέλαβαν την Πόλη Ρωμανία
Πατούσανε τις Εκκλησιές και έπαιρναν τις εικόνες.
Έπαιρναν χρυσούς σταυρούς και ασημένια σκεύη.
ΣΤΑΥΡΙΩΤΕΣ
Οι Σταυριώτες ήσαν κρυπτοχριστιανοί καταγόμενοι από το χωριό Σταυρίν της Αργυρούπολης του ανατολικού Πόντου. Ονομάζονταν και Γυριστοί ή Κλωστοί ή Κρωμλήδες. Στην Ήπειρο λέγονταν Σπαθιώτες ή Σπατοράοι, στην Κύπρο Λινομπάμπακοι ή Ποπόλικοι και στην Κρήτη Κουρμούληδες.
Υπολογίζεται πως στην περιοχή της Αργυρούπολης υπήρχαν 25.000 από αυτούς. Το 1837 αποκαλύφθηκαν 4.000 στα χωριά της Κρώμνης. Υπάρχει βάσιμη εικασία πως ελάχιστοι από αυτούς βρίσκονται και ακόμα και τώρα στην σημερινή Τουρκία. Ο Λεωνίδας Ιασωνίδης είπε γι’ αυτούς: «Υποκλινόμαστε και τιμούμε τη θεία αυτή σκιά».
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΟ 1821
Κατ’ αρχήν να τονίσουμε πως στην Μικρά Ασία και τον Πόντο έως το 1922 υπήρχε ντόπιος Ελληνισμός χιλιετηρίδων. Στην επίσημη ιστοριογραφία απουσίαζε προκλητικά και έτσι δίνεται η λανθασμένη εντύπωση πως εκεί δεν υπήρχε Ελληνισμός ή αν υπήρχε ήσαν συνεργάτες των Τούρκων που στην καλύτερη περίπτωση ήσαν απαθείς κατά την Εθνεγερσία του 1821.
Βέβαια με έκλπηξη οι Ελλαδίτες αδελφοί διεπίστωσαν το 1922 πως χιλιάδες σκοτώθηκαν με διάφορους τρόπους και χιλιάδες άλλοι προσφυγοποιήθηκαν. Το σύνολο των Ελλήνων κατοίκων της Μικρασίας άγγιζε ένα ποσοστό περίπου 30%.
Σε ένα Ποντιακό τραγούδι της εποχής διαβάζουμε:
«Έρθεν ο τούρκον ο κακόν κι εκόνεψεν σην χώραν,
τ' όμάλια τούρκ' έγόμωσαν και τα βουνά λεβέντους.»
«Ήρθε ο Τούρκος ο κακός κι κόνεψε στη χώρα,
οι πεδιάδες γέμισαν Τούρκους και τα βουνά λεβέντες.»
Έτσι επιβεβαιώνεται μέσα από την λαϊκή μούσα η αντίσταση των Ελλήνων του Πόντου κατά του Οθωμανικού καθεστώτος.
ΕΣΧΙΑΔΕΣ-ΠΑΦΡΑ
Εσχιάδες ονόμαζαν οι τούρκοι τους ρωμιούς αντάρτες που έβγαιναν στα ψηλά βουνά αντιτιθέμενοι στην τυραννία. Η λέξη eşhya είναι τουρκική και σημαίνει ληστής, συμμορίτης, κλέφτης. Έτσι οι τούρκοι προσπαθούσαν να τους απαξιώσουν.
«Από το 1700 περίπου αρχίζουν και δημιουργούνται στα βουνά της Πάφρας (σημ. Δυτικός Πόντος) τα αρματολίκια με τους λεγόμενους Εσχιάδες (Εκδικητές ) που δρουν κατά των τούρκων Τερεμπέηδων που καταπιέζουν τους Έλληνες να εκτουρκιστούν και να εξισλαμιστούν και με τα αντίποινα που κάνουν σε βάρος των τούρκων προσπαθούν να προστατεύσουν τον Ελληνοχριστιανικό κόσμο της περιοχής. Περίφημοι Εσχιάδες ( Εκδικητές ) (Αρματολοί και Κλέφτες ) δρουν στα βουνά της Πάφρας την περίοδο αυτή του 1700 με 1850. Την περίοδο της Επανάστασης του 1821,οι τούρκοι συλλαμβάνουν με το πρόσχημα της επιστράτευσης για τις ανάγκες του Οθωμανικού Στρατού χιλιάδες Έλληνες της Πάφρας και δένοντας τους ανά δυο πισθάγκωνα με σύρμα τους πετούν μέσα στον ποταμό Άλυ ζωντανούς και τους πνίγουν. Σε 4000 περίπου τους ανεβάζει ο Άγγλος εξερευνητής και γεωγράφος Ενσουωρθ αυτούς που θανατώθηκαν με τον τρόπο αυτό την περίοδο 1818/1822, στο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1842.»
ΠΗΓΗ: ΑΝΤΩΝΙΑΔΗΣ Θ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ,
Έτσι λοιπόν τα βουνά του Πόντου γέμισαν με «κλέφτες», τους εσχιάδες εκδικητές, οι οποίοι ανακούφιζαν τον πληθυσμό από τις ατιμίες και τα κακουργήματα των δυναστών.
«Διάσημοι έγιναν ιδιαίτερα στις περιοχές της Πάφρας οι "εσχιάδες" εκδικητές Καρατσοτσούκ (Αναστάσιος Κουτσόγλου) που όπως και αλλού λέχθηκε επικηρύχθηκε από το σουλτάνο με το ποσό των 5000 χρυσών λιρών, ενώ οι επικηρύξεις των Καραϊσκάκη, Κολοκοτρώνη, Νικηταρά κ.ά. δεν υπερβαίνουν τις 2000 - 3000 χρυσές λίρες. Η δράση του Καρατσοτσούκ ανάγεται κατ' αρχήν στην προ της ελληνικής επανάστασης περίοδο, όμως εμφανώς δρα κυρίως στα χρόνια 1814-1818.
Ακόμα ο ανηψιός του Αναστασίου Κουτσόγλου Χιντάς (Βασίλειος Κοτσερίδης) που ήταν κι αυτός χρόνια στα βουνά με το θείο του, όταν ο τελευταίος συνελήφθη το 1834 από τους Τούρκους, ο Χιντάς συνέχισε το έργο του θείου του. Κι ο Χιντάς ήταν ακόμη πιο αποτελεσματικός ως προς τη δράση του και ήταν ο εμψυχωτής των Ελλήνων και ο φόβος των Τούρκων.»
( Αχιλλέα Ανθεμίδη, "Τα απελευθερωτικά στρατεύματα του Ποντιακού Ελληνισμού 1912-1924")
Στον Θούριο του Ρήγα Φεραίου διαβάζουμε:
«…Λεβέντες Μαυροθαλασσινοί,
ο βάρβαρος ως πότε
Θε να σας τυραννεί»
Με την λέξη Μαυροθαλασσινοί ο Ρήγας Φεραίος εννοεί τους Ρωμηούς κατοίκους του Πόντου.
ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ «ΖΑΛΛΟΓΟ» ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ
Στην περιοχή της Πάφρας του Δυτικού Πόντου περίπου 40 νεαρά κορίτσια από το χωριό Ασάρ προτίμησαν να πέσουν από γκρεμό ύψους 150 μέτρων. Αυτό συνέβη το 1680 ότανηγέτης της περιοχής ήταν ο Χασάν Αλήμπεης. Δόθηκε διαταγή να συλληφθούν οι νεαρές γυναίκες ως εμπόρευμα για τα σκλαβοπάζαρα. Έτσι λοιπόν μεγάλος αριθμός γυναικόπαιδων και νεαρών κοριτσιών οχυρώθηκαν στο κάστρο Ασάρκαλε (Asarakle) κοντά στονΆλυ ποταμό, το μετέπειτα Κιζ Καλεσί (Kiz Kalesi-Κάστρο των Κοριτσιών), για να αποφύγουν τη σύλληψη.
Η πολιορκία διήρκησε 48 ημέρες και στο διάστημα αυτό άλλες κοπέλες έχασαν τα λογικά τους, άλλες πέθαναν από πείνα και δίψα, άλλες έφυγαν κρυφά και παραδόθηκαν στους Τούρκους του ντερέμπεη, γιατί δεν άντεχαν τις στερήσεις των 48 ημερών, ενώ μια ομάδα από 30 – 40 νεαρά κορίτσια, για να μην παραδοθούν, ανέβηκαν ψηλά στην κορυφή του κάστρου από όπου έπεσαν και αυτοκτόνησαν.
Ως αντίδραση στο γεγονός αυτό πολλοί νέοι Έλληνες της περιοχής ανέβηκαν στα βουνά, αρματώθηκαν και άρχισαν αντίποινα εναντίον των ανθρώπων του ντερέμπεη. Έτσι περί το 1690 υπήρχε αντάρτικο στον Δυτικό Πόντο κατά του Οθωμανικού καθεστώτος. Είχε βέβαια χαρακτήρα αντίδρασης στις διώξεις και στην πίεση κατά του χριστιανικού στοιχείου και δεν ήταν κάτι που ήταν οργανωμένο και με στρατηγικό σχεδιασμό.
Οι Μουρούζηδες είχαν απώτερη καταγωγή το χωριό Μουρουζάντων της Τραπεζούντας. Κατείχαν σπουδαία θέση στο Φανάρι και επηρέασαν καθοριστικά τις τύχες του υπόδουλου ελληνισμού.
Ο βιογράφος των Μεγάλων Διερμηνέων Επαμεινώνδας Σταματιάδης αναφέρει ότι ο Αλέξανδρος Μουρούζης είχε τρεις γιους, από τους οποίους οι δύο, ο Κωνσταντίνος και ο Νικόλας, υπήρξαν πρωτομάρτυρες του αγώνα υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας. Επιφανέστατος, όμως, υπήρξε ο Δημήτριος, γιος του Κωνσταντίνου, που κατακρεουργήθηκε το 1812 σε ηλικία 44 ετών. Ο Κωνσταντίνος, δευτερότοκος γιος του Αλέξανδρου Μουρούζη, συνέδεσε το όνομά του με τον απελευθερωτικό αγώνα του 1821. Ο επιφανής αυτός γόνος της μεγάλης ποντιακής οικογένειας υπήρξε ένας από τους πρωτομάρτυρες της εθνικής παλιγγενεσίας, που σφαγιάστηκαν κατά την έναρξη της ελληνικής επανάστασης.
Οι πρώτες πληροφορίες για το επαναστατικό κίνημα των Ελλήνων είχαν ως αποτέλεσμα να ακολουθήσουν άγριες σφαγές στην Πόλη. Ο Σουλτάνος σε μια ιστορική συνέλευση με τους υπουργούς του, τους ζήτησε να χυθεί άφθονο χριστιανικό αίμα. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, ενώ πριν από λίγες μέρες είχε αφορίσει το κίνημα του Υψηλάντη, στη συνέχεια, αψηφώντας τη ζωή του, προσπάθησε ως εθνάρχης να σώσει όσους περισσότερους Χριστιανούς μπορούσε. Το απόγευμα της Κυριακής των Βαΐων (10 Απριλίου 1821) επισκέφθηκε στα Θεραπειά τον Κωνσταντίνο Μουρούζη και τον συμβούλεψε να φύγει από την Πόλη, παίρνοντας μαζί του και την οικογένειά του. «Φύγετε» του είπε. «Είστε νέος με ικανότητα μεγάλη κι έχετε να υπηρετήσετε την πατρίδα!» Ο Κωνσταντίνος Μουρούζης διατύπωσε αντιρρήσεις λέγοντας: «Προτιμότερο να θυσιαστώ εγώ κι ας σωθούν οι αθώοι και το γένος».
ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΑΙ ΥΨΗΛΑΝΤΕΣ
Το 1814 ιδρύεται η Φιλική Εταιρεία και αρχηγός της ορίζεται ο Αλέξανδρος Υψηλάντης. Η οικογένεια των Υψηλαντών έχει καταγωγή από το χωριό Υψηλή της περιοχής του Όφεος του ανατολικού Πόντου και μεταξύ των μυημένων είναι και πολλοί κρυπτοχριστιανοί με σημαντικότερη την οικογένεια των Υψηλαντών.
Την άνοιξη του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κηρύσσει τον πόλεμο της ανεξαρτησίας ψηλά στην Μολδοβλαχία. Έλληνες νέοι σπουδαστές πλαισιώνουν τον περίφημο Ιερό Λόχο με χιλίαρχο τον Γεώργιο Λασσάνη, λόγιο και πολιτικό από την Κοζάνη. Ιδρύθηκε στην πόλη Φωξάνη από σπουδαστές της Οδησσού και του Βουκουρεστίου και η ορκωμοσία έγινε στον Ναό της πόλης.
«Ως Χριστιανός Ορθόδοξος και υιός της ημετέρας Καθολικής Εκκλησίας, ορκίζομαι στα όνομα της Αγίας Τριάδος να μείνω πιστός εις την πατρίδα μου και εις την θρησκείαν μου…»
Από πηγές γνωρίζουμε πως ένα μεγάλο ποσοστό των νέων που επάνδρωσαν τον Ιερό Λόχο ήσαν Έλληνες εκ Πόντου και ιδιαιτέρως από την περιοχή της Αργυρούπολης. Στις 7 Ιουνίου του 1821 τα περισσότερα παιδιά πέφτουν στο πεδίο της μάχης. Από τους διασωθέντες είναι γνωστά τα ονόματα 19 μόνον Ελληνοποντίων αγωνιστών. Αυτοί ήσαν οι: Κυριαζής Νικόλαος, Μιχαήλ Ανδρέας, Τσερκέσης Δημήτριος, Τραπουζανλής Δημήτριος (Τραπεζούντιος), Σαλαγάρ Νικόλαος (από το Μπουλαντάν), Τουρκουλέτς Βασίλειος, Αναστασίου Θεόδωρος, Κωνσταντίνου Στέφανος, Σοφιανόπουλος Νικόλαος (Τραπεζούντιος), Σάββας Παναγιώτης (Τραπεζούντιος), Δημητρίου Γιάννης (Τραπεζούντιος), Βελισσάριος Ιβάν (από τη Νικομήδεια), Χρήστου Πολύχρονης (από την Κουμουσχανά), Ισαάκ Αναστάσιος, (Καϊσαρλής) Ασλάν Γεώργιος, Αντωνίου Δημήτριος, Γιακοβάκης Γεώργιος, Ιωάννου Δημήτριος και Ιωσήφ Γεώργιος.
Μετά την μάχη του Δραγατσανίου ο Τούρκος Σουλτάνος έδωσε διαταγή για την σφαγή των προκρίτων της Αργυρούπολης, διότι θεωρήθηκε ο Ιερός Λόχος ως Ποντιακή στρατιωτική μονάδα. Επί δύο χρόνια οι κάτοικοι της Αργυρούπολης και άλλων περιοχών του Πόντου δεν είχαν δικαίωμα να παίρνουν νερό την ημέρα από τις βρύσες τους.
«…ο σουλτάνος θεώρησε τον Ιερό Λόχο ως ευξεινοποντιακή στρατιωτική μονάδα και ότι με αυτήν την πρόφαση εξόντωσε τους προκρίτους της Aργυρούπολης του Πόντου. Αναφέρει επίσης ότι με φιρμάνι απαγορεύτηκε στον πληθυσμό της Aργυρούπολης και άλλων περιοχών να υδροδοτείται από τις βρύσες κατά την επέτειο της μάχης του Δραγατσανίου.
ΠΗΓΗ: Aχιλλέας Aνθεμίδης
Έχουμε επίσης μαρτυρία για την περίπτωση του λόγιου Ηλία Κανδύλη ή Κανδήλογλου. Υπήρξε πετυχημένος έμπορος και ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας του, 500 λίρες Αγγλίας, το έδωσε στον Αλέξανδρο Υψηλάντη για την οικονομική ενίσχυση της Φιλικής Εταιρείας. Ο ίδιος γράφει: «Ουχ ήττον και πολλοί νέοι Πόντιοι μέσω Ρωσίας και Ρουμανίας κατήλθον εις την Ελλάδα και επολέμησαν γενναίως εν Ηπείρω και Στερεά Ελλάδι»
Δυστυχώς, δεν έχουμε πολλές μαρτυρίες για το θέμα της συμβολής των Ελλήνων του Πόντου σε έμψυχο δυναμικό. Η ολοκληρωτική σχεδόν πολιτιστική καταστροφή των γραπτών μνημείων κατά τους διωγμούς των Ελλήνων στο χρονικό διάστημα 1914-1922 συνεπέφερε και την καταστροφή των μαρτυριών. Σε γραπτά όμως κείμενα αγωνιστών του ’21 πολλές φορές γίνεται μνεία για «Μαυροθαλασσίτες», «Τραπεζούντιους», «Σινωπείς», «Αργυρουπολίτες». Αυτοί υπήρξαν εθελοντές νέοι και καπεταναίοι που πολέμησαν γενναία στον αιματηρό αγώνα της ανεξαρτησίας.
Εξάλλου, η Οδησσός ιδρύθηκε το 1789 και από τους 3.200 κατοίκους της οι 2.500 ήσαν Έλληνες του Πόντου και πολλοί από τους νέους σπουδαστές ποντιακής καταγωγής επάνδρωσαν τις τάξεις του Ιερού Λόχου.
Το 1819 μυείται στην Φιλική Εταιρεία ο Σίλβεστρος Λαζαρίδης, διάκονος του Μητροπολίτου Χαλδίας Σωφρονίου. Ο Σίλβεστρος στην συνέχεια εμύησε τον Μητροπολίτη Σωφρόνιο και τον αρχιμεταλουργό Ιάκωβο Γρηγοράντη. Την ίδια χρονιά μυείται και ο διδάσκαλος του Γένους Ηλίας Κανδύλης.
Απεσταλμένοι της Φιλικής Εταιρείας υπό το ένδυμα Δερβίσιδων επισκέφθηκαν την Ιερά Μόνη Αγίου Γεωργίου Χουτουρά περιοχής Αργυρουπόλεως. Στις 15 Αυγούστου ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου μετά την απόλυση της θείας Λειτουργίας 25 πρόκριτοι της Αργυρουπόλεως συγκεντρώθηκαν περί τον Μητροπολίτη και έγιναν γνώστες της Εθνικής ιδέας. Ο καθένας προσέφερε μαζί με άλλους έλληνες Χριστιανούς οικονομική συνδρομή για τους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας.
Για τον οθωμανοκρατούμενο μικρασιατικό Πόντο, ο Γεώργιος Κανδηλάπτης αναφέρει ότι «Εν Τραπεζούντι κοινωνοί αυτής εγένοντο οι διδάσκαλοι Ηλίας Κανδήλης και Σάββας Τριανταφυλλίδης…». Ο ίδιος αναφέρεται στη μύηση του μητροπολίτη Χαλδίας Σιλβέστρου του Β’ και σε άλλα ενδιαφέροντα γεγονότα: «…εμυήθη εις την Φιλικήν Εταιρίας κατηχηθείς υπό του εν Τραπεζούντι σχολάρχου, φίλου και συμμαθητού του Σάββα Τριανταφυλλίδου… και ότι βραδύτερον διεπιστώθη τούτο εξ επιστολής του εν Κωνσταντινουπόλει αντιπροσώπου του Πρωτοσύγγελου Ιωακείμ, και έδωκεν, ενώπιον δύο απεσταλμένων της Φιλ. Εταιρείας, ελθόντων εις την Αργυρούπολιν υπό το ένδυμα δερβίσσηδων, τον επί τούτω όρκον. Οι ως άνω απεσταλμένοι, περιελθόντες πολλάς ελληνικάς εν Πόντω κοινότητας, πολλούς κατήχησαν και συνδρομάς εισέπραξαν δια τον αγώνα. Τότε έγραψα ότι κατηχήθηκαν και πλείστοι πρόκριτοι και προύχοντες της Αργυρουπόλεως και της επαρχίας Χαλδίας και συνηθροίσθη το σπουδαίον δια την εποχήν εκείνην ποσόν των 12.000 γροσίων, όπερ και απεστάλη μέσον Πατριαρχείων εις την αγωνιζομένην Ελλάδα.»
ΠΗΓΗ: (Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτη,«Οι Πόντιοι κατά τους αγώνας της επαναστάσεως»
Ο Δημήτριος Υψηλάντης (1794-1832) μυήθηκε στην Φιλική Εταιρείατο 1818από τον αδελφό του Νικόλαο. Ήταν αδελφός του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Στις 20 Ιουνίου του 1821 ανέλαβε την αρχιστρατηγία της Επανάστασης και πρώτο του μέλημα υπήρξε η προσπάθεια οργάνωσης τακτικού στρατού. Σε αυτήν του την προσπάθεια βρήκε εμπόδια από τους κοτζαμπάσηδες και έτσι εκδιώχθηκε. Υπήρξε όμως λαϊκή απαίτηση για την επαναφορά του και με παρέμβαση του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη επανήλθε στην αρχιστρατηγία. Κορυφαία στιγμή της στρατιωτικής του προσφοράς ήταν η μάχη της Πέτρας, μεταξύ της Λειβαδιάς και των Θηβών, στις 12 Σεπτεμβρίου του 1829, που ίσως είναι και η πιο σημαντική μάχη της Επανάστασης. Με το πέρας της μάχης οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν.
Έτσι μπορούμε να πούμε πως Υψηλάντης ξεκίνησε την Επανάσταση του ’21 και Υψηλάντης την τελείωσε.
