Πρόσφατα οι φίλοι του Καζαντζάκη γιόρτασαν στην Αθήνα τα 140 χρόνια από τη γέννησή του. Με αυτή την ευκαιρία μίλησα για ένα από τα βιβλία του,τοΤαξιδεύοντας στην Ιαπωνία.

Ο Μεγάλος αυτός συγγραφέας- ο πιο γνωστός Έλληνας παγκοσμίως-πέρασε το ένα τρίτον της ζωής του ταξιδεύοντας!Γνώριζε καλά την Ευρώπη αλλά ήταν λάτρης της Ασίας και του Βούδα και βρέθηκε στη χώρα του ανατέλλοντος ηλίου όταν κανείς ακόμη δεν την είχε γνωρίσει.

Στην Ιαπωνία πήγε δύο φορές : το 35 και το 57. Στο πρώτο  ταξίδι οφείλει τις περισσότερες σκέψεις του, σκέψεις που με εντυπωσίασαν γιατί η Ιαπωνία που περιγράφει δεν διαφέρει πάρα πολύ από εκείνη που γνώρισα κι εγώ 80 χρόνια αργότερα.

Αντίθετα προς τη δική μου ανέμελη κι σχετικά επιφανειακή διάθεση, εκείνος πριν ξεκινήσει την περιπέτειά του είχεεπιμελώςπροετοιμαστεί.

Ξεκίνησε για την Άπω Ανατολή  με φορτηγό στις 20 Οκτωβρίουτου 35. Το ταξίδι  διήρκησε πέντε μήνες συμπεριλαμβανομένου του χρόνου που αργότερα έμεινεστην Κίνα.Από  την νεανική του ηλικίαείχε νοιώσει μεγάλη έλξη για τηνανατολική φιλοσοφία και το Βούδα. Είχε κιόλας εμβρυθήσει σε ιστορικά και θρησκευτικά δοκίμια, στην ποίηση και τα χάι κάι. Φαίνεται επίσης πως γνώριζεγενικότερατην ιαπωνική λογοτεχνία και φυσικά την ιαπωνική τέχνηγνωστή από την εποχή των εμπρεσιονιστών.

ΗΙαπωνία που αναδύεται μέσα από το έργο του,εκείνητου Μεσοπολέμου,έχει πολλά κοινάτηνδική μουΙαπωνία.Ακόμη και σήμερα αυτά που γράφει ισχύουν.Τι κι αν η Ιαπωνία βρίσκεται στην κορυφή της τεχνολογίας, τι κι αν την θεωρούν σαν μια χώρα  που περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ασιατική αφομοίωσε τις δυτικές αξίες, μόδες και τρόπους, η Ιαπωνία εξ’ αιτίας της απόστασης, της απομόνωσης, τηςτόσο ιδιαίτερηςγλώσσας, των ηθών και εθίμων που είναι πάντα ζωντανά και σεβαστά, παραμένει μια χώρα παράξενη, κομμένη απ’ τον υπόλοιπο κόσμο. Σ’ αυτή μάλιστα τη ριζικά διττή στάση της, μοντέρνα και αρχαϊκή, οφείλει τη γοητεία και το αφάνταστο ενδιαφέρον της.

Ένα λάι μοτίφστο βιβλίο του είναι οι συχνοίπαραλληλισμοί που αποτολμά  ανάμεσα στην Ιαπωνία και την Ελλάδα.

«Καμιάς άλλης χώρας το πρόσωπο δεν μοιάζει τόσο με την Ελλάδα όσο το πρόσωπο της Ιαπωνίας» μας δηλώνει από την αρχή. Και πιο πέρα:

«Θαρρώ δεν υπάρχει χώρα στον κόσμο που να θυμίζει πως θα ήταν η αρχαία Ελλάδα στις πιο λαμπρές της στιγμές. Και στην Ιαπωνία ότι βγαίνει από τα χέρια του ανθρώπου και χρησιμεύει στην καθημερινή ζωή είναι έργο τέχνης. Όλα βγαίνουν από χαρούμενα πιτήδεια χέρια που λαχταρούν την ωραιότητα, την απλότητα και τη χάρη, αυτό που λεν οι Γιαπωνέζοι μονολεχτικά:  σιμπουί».

 Η Ιαπωνία, τόπος μικρός, θαλασσινός, δεν ξενίζει τον Έλληνα επισκέπτη όπως άλλα μέρη όπου η φύση είναι υποβλητική, απόμακρη ίσως και εχθρική.

Όταν ο Καζαντζάκης αναφέρεται στο Τόκυο θαυμάζει το μέγεθος της πόλης: «Πεντέμισι εκατομμύρια ψυχές, η τρίτη πόλη στον κόσμο μετά την Νέα Υόρκη και τη Λόντρα».

Σήμερα το Τόκυο με περισσότερο από 40,000,000  πληθυσμό είναι ίσως η μεγαλύτερη πόλη στον κόσμο. Οι κάτοικοί τουζούν σε στενά και πανύψηλα κτίσματα. Το εναέριο μετρό αλλά και οι πολυόροφοι δρόμοι διασχίζουν επί ώρες δάση από ουρανοξύστες.

«940 νησιά ιαπωνική θάλασσα: το Αιγαίο της Ιαπωνίας» λέει πάντα τολμηρός ο Καζαντζάκης. Τα νησιά της Ιαπωνίας από τότε έχουν υπερδιπλασιαστεί. Η ανάγκη βιώσιμου χώρου έχει γεννήσει μεγάλες εκτάσεις τεχνητής γης για να μπορέσει να χωρέσει ο αυξανόμενος πληθυσμός. Και βέβαια δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για Αιγαίο. Τα ιαπωνικά νησιά μοιάζουν με σκληρά γκρίζα οχυρά που πλέουν σε μια πράσινη θάλασσα.

 Ωστόσο, πρόκειται για θάλασσα και τα νησιά είναι νησιά  γι αυτό και συγκινήθηκα φοβερά όταν έμαθα πως ένας καταστροφικός σεισμός έπληξε το μικρό νησάκι Γκενκάιζιμα όπου φιλοξενήθηκα πλουσιοπάροχα κι έφαγα τα φημισμένα μυώδη ψάρια του.Στο Γκενκάιζιμα μας σέρβιραν κοπέλες με κιμονό και το βράδυ κοιμηθήκαμε σε φουτόν σ’ ένα δωμάτιο με ταταμί δίχως έπιπλα.

Ο Καζαντζάκης το 35 θαύμαζε το «δροσερό μικροσκοπικό χέρι μιας Γιαπωνέζας».Τόνισε πως επρόκειτο για ένα μικροκαμωμένο λαό. Στη μοντέρνα Ιαπωνίαπλέονκυκλοφορούνκαιψηλοί γεροδεμένοι άνθρωποι.

« Τρεις κεσέδες ρύζι είναι η σωστή μερίδα του αντρούς και δυο της γυναίκας» γράφει ο Καζαντζάκης.Τώρα οι γιαπωνέζοι τρώνεκαι ευρωπαϊκά φαγητά, παραμένουν ωστόσο πιστοίστην καθιερωμένη από αιώνες τροφή τους: ρύζι, λαχανικά, ελάχιστα γαλακτερά, καθόλου γλυκά και κυρίως ωμό ψάρι.

Οι Ιάπωνες ψαράδες ταξιδεύουν μακριά από τα νησιά τους για να προμηθευτούν τα ψάρια που αποζητούν τόσοι ιχθυοφάγοι. Εισάγουν επίσης και από το εξωτερικό: Ποσότητες σαρδέλας από την Βόρεια Ελλάδα στέλνονται στην Ιαπωνία!

Ο Καζαντζάκης στο βιβλίο τουπαραπονιέται για την ιαπωνική τροφή.  Καταπίνει με δυσκολία τη σούπα μιζό, τα σασίμι, τα φύκια κτλ. Σήμερα θα ήταν έκπληκτος αν έβλεπε πόσο αυτή η διαιτητική κουζίνα είναι της μόδαςσ’ όλο τονπλανήτη.

Οιησουίτης ο Φρανσουά Ξαβιέ στα μέσα του δέκατου έκτου αιώνα μιλάει για το πάθος των Ιαπώνων για το αλκοόλ ρυζιού! «Η γεύση του σάκε»κυριαρχεί:ι δεν την έχει υποσκελίσει το ουίσκι. Τα βράδια, μετά τη σκληρή εργασία της ημέρας οι δρόμοι του Τόκυο γεμίζουν από πλήθος μεθυσμένων ανδρών.Που παραπαίουν.Όμως το εθνικό ποτό της Ιαπωνίας είναι το πράσινο τσάι. 

«Στις μεγάλες τους αγρύπνιες οι βουδικοί ασκητές έπιναν τσάι για να μη λιποθυμήσουν από την εξάντληση. Το τσάι , άγιο βοτάνι, τους βοηθούσε στην ιερή τους ανάβαση. Το έπιναν σύμφωνα με ορισμένο θρησκευτικό τυπικό: τοΤσα νο γιού, τηντελετή του τσαγιού»που συντελείται ακόμη.

« Δεν υπάρχει ευγενέστερος λαός στον κόσμο» γράφει ο Καζαντζάκης.  Όλες οι εξωτερικές φόρμες της ευγένειας έχουν φθάσει εδώ στο ανώτατο στυλιζάρισμα». Όταν οι Γιαπωνέζοι συναντηθούν,«καθώς είναι σκυμμένοι – καθώς υποκλίνονται- ρωτούν για την υγεία τους και για τη χαρά που συναντήθηκαν».

«Το χαμόγελο του γιαπωνέζουμπορείνα είναι μια μάσκα αλλά η μάσκα αυτή κάνει τη ζωή πιο πρόσχαρη, σε μαθαίνει να πειθαρχείς και να συγκρατιέσαι, να κρατάςτα δυσάρεσταγια τον εαυτό σου» λέει ο Καζαντζάκης.

Ο Γιαπωνέζος είναι το αντίθετο του Έλληνα ο οποίος σου πετάει με βιαιότητα την αλήθεια κατά πρόσωπο,  ανόητα υπερήφανος για την ειλικρίνειά του. Ο Γιαπωνέζος με σεβασμό και συστολή αποφεύγει να πάρει το λόγο, να προβληθεί άστοχα, να αναφερθεί σε πράγματα που θα δυσαρεστήσουν.

Μέσα βέβαια σε όλη αυτή την ευγένεια υπάρχει και σκληρότητα.Η Βελγίδα συγγραφέας Αμελί Νατόμππου πέρασε την νεανική της ηλικία στην Ιαπωνία, μιλάει για βίακαισοβινιστικές συμπεριφορές. Ηδυσκολία του γιαπωνέζου να μάθει μια ξένη γλώσσα  δημιουργεί απρόσμενες και ακραίες συμπεριφορές προστασίας..

«Φουτόσιν»  είναι μια λέξη κλειδί  που σημαίνει να κρατάς την καρδιά σου ασάλευτη τόσο στον πόνο όσο και στη χαρά.

Τα ανώτερα σύμβολα τωνΓιαπωνέζων λέει ο Καζαντζάκης είναι οήλιοςπου απεικονίζειτη γνώση, την καλοσύνη και την γενναιότητα. Το χρυσάνθεμο που ανθεί και αντέχει μέσα στα χιόνιακαι οκυπρίνος που αντιστέκεται στο ρεύμα του ποταμού»

Ο Καζαντζάκης μας αποκαλύπτει τις  κωδικοποιημένες  εντολές των σαμουράι. Το Μπουσιντό:

1 Πάνω απ’ όλα η τιμή και το χρέος

2 Υπακοή τυφλή στον αυτοκράτορα

3 Τόλμη και περιφρόνηση στο θάνατο να’ σαι έτοιμος κάθε στιγμή να πεθάνεις

4 Πειθαρχία ανήλεη στην ψυχή και στο σώμα

5 Ευγένεια, γλυκιά συμπεριφορά στους φίλους

6 Εκδίκηση σκληρή στους εχθρούς

7 Γενναιοδωρία, η τσιγγουνιά είναι μια από τις μορφές της αναντρίας.

Η ιδέα του χρέους και της αξιοπρέπειας συμβάλλουν ώστε οι Ιάπωνεςναείναι τόσο πειθαρχημένοι και σχολαστικοί που γίνονται δυσάρεστοιστους ξένους. Η ιδέα του καθήκοντος καταντά έμμονήέτσιώστε ναυπάρχουν μηχανήματα που μόνο στην Ιαπωνία είναι δυνατόν να κατασκευαστούν!

Καμιά γενναιοδωρία δεν είναι τόσο αυτονόητη και ανιδιοτελής όσο του γιαπωνέζου,εκτός ίσως από την ελληνική. Ο Καζαντζάκης αναφέρει επίσης ένα βουδικό αφορισμό:  « Η ελεημοσύνη με χρήμα μπορεί να θρέψει τον άνθρωπο για εφτά χρόνια μα ένας καλός λόγος μπορεί να τον θρέψει για εβδομήντα εφτά χρόνια».

 Η σχέση ανάμεσα στα δύο φύλα  είναι επίσης ένα θέμα που ο Καζαντζάκης δεν παρέλειψε να αγγίζει.

«Εδώ ο άντρας δέχεται τη λατρεία της γυναίκας χωρίς αλαζονεία και τραχύτητα κι η γυναίκα προσκυνάει τον άντρα χωρίς ταπεινοσύνη. Σαν ιέρεια που έχει μερώσει το Θεό και κοιμάται μαζί του».;

Οι Γκέισες της Οζάκα τον εντυπωσίασαν.    

« Η Γκέισαείναι μια τυπική μάσκα της Ιαπωνίας» λέειγοητευμένοςο Καζαντζάκης που σαν όλους τους άντρες της δύσης περιεργάστηκε με ενδιαφέρον αυτά τα τόσο ξωτικά ινδάλματα γυναίκας.

»Έτσι που περπατάει στο δρόμο σοβαρή χαμογελαστή με παρθένα παιδιάστικα μάτια την κοιτάζεις κι η ψυχή σου δροσίζεται. Γιατί βαργκέστισες να βλέπεις τις αδιάντροπες άσπρες γυναίκες με το προκλητικό, αναίσχυντο μάτι».

Εμβληματική στα μάτια τουαυτή η τόσο χαρακτηριστικήμορφή της ιαπωνικής κουλτουρας αλλά και διασκεδαστικός  ο τρόπος που κρίνει τις σύγχρονές του Ευρωπαίες.

«Έχουμε  έξι χιλιάδες γκέισες στην Οζάκα» λέει πάντα ο συγγραφέας. 

Η Οζάκα εκείνη την εποχή ήταν μια παραδοσιακή πόλη στο περιθώριο των νεωτερισμών του Τόκυο κι έτσι εξηγείται η πληθώρα των σπάνιων αυτών πουλιών. Σήμερα οι γκέισες σπανίζουντόσοστην Οζάκαόσοκαι στη Γκυόν γειτονιά του Κυότο όπου ένα βράδυ προσπάθησα απεγνωσμένα να τις φωτογραφίσω. Οι ντόπιοι με πληροφόρησαν πως πρόκειται για είδος  πλέον σπανιότατο, εκλεκτό και ακριβό.Όσο  όμως υπάρχει πελατεία, όσο η φαντασία μιας κατηγορίας Γιαπωνέζων παραμυθιάζεται από την μυθική φιγούρα της γκέισας, το είδος αυτό θα εξακολουθήσει να υπάρχει.

Ένα άλλο στοιχείο πολύ χαρακτηριστικό στην Ιαπωνία είναι οι γιαπωνέζικοι κήποι που ενθουσίασαντον Καζαντζάκη όσο κι εμένα. Έγραψε μάλιστα ένα βιβλίο το «Βραχόκηπο».Όπως σχολιάζει ο ίδιος « είναι ένα περίπαθο μυθιστόρημα μιας ευρωπαϊκής ψυχής που γυρεύει να ανανεωθεί από την επαφή με την γοητευτική επικίντυνη και ηρωική ψυχή της Ιαπωνίας». Ωστόσο στον φίλο τουΠρεβελάκησε μια πιο αυθόρμητη αξιολόγηση γράφει πως προτιμά τους Κινέζους, πιο ζωηρούς και ευθείς ενώ  οι Ιάπωνες έχουν μια χάρη επιτηδευμένη, mièvre-το γράφει στα γαλλικά.

« Οι μεγάλοι μας κηπουροί ήταν βουδιστές καλόγεροι που έφεραν την τέχνη της κηπουρικής από την Κίνα.Οι βραχόκηποι υποβάλλουν το μεγαλείο, την ερημιά, την απροσπέλαστη θεότητα».

Εντυπωσιάστηκα κι εγώ από τους θαυμάσιους κήπους που είτε φυτευμένοι είτε ξηροί, φτιαγμένοι από άμμο και βράχο. Αποτελούν ιδεογράμματα. Εχεις την εντύπωση πως όταν περπατάς μέσα τους ακολουθώντας τις γραμμές και τους ρυθμούς τους, αποκρυπτογραφείς το μυστήριο της ιαπωνικής σκέψης.

 Με ενθουσιασμό ο Καζαντζάκης αντιμετώπισε το ιαπωνικό θέατρο.

«Καμπούκι θα πει «χάνω την ισορροπία μου, κάνω τρέλες. Στο Καμπούκι οι γυναικείοι ρόλοι  παίζονται από άντρες: τους Οναγκάτα, μια τέχνη εξαιρετικά δύσκολη που απαιτεί ιδιαίτερες ικανότητες.

Το θέατρο Νο ενδιαφέρει περισσότερο τον Καζαντζάκη.«Υπάρχει σ’αυτό μια τραγωδία βαθιά θρησκευτική, που έχει τις ρίζες  στασπλάχνο της θεότητας όπως και η αρχαία ελληνική τραγωδία. Νο θα πει: παράσταση, εχτέλεση, δράμα.» 

Μας διηγείται μάλιστα κι ένα έργο :  Το Ποτάμι του Ασακούγια» :  «Μια μητέρα αγγουσεμένη γυρεύει το χαμένο μοναχογιό της. Ένας γέρο βαρκάρης της δείχνει που να τον βρει. Τρελή από πόνο σωριάζεται πάνω στο μνήμα...»

Τελειώνοντας θα σταθώ στηνέννοιατου εφήμερου τόσο σημαντική για να κατανοήσει κανείς την νοοτροπία ενός λαού που  επέζησε της ατομικής βόμβας και βιώνει πάντα κάτω από τη συνεχή απειλή των σεισμών.

Ο Καζαντζάκης μεταφράζειένα ποίημα της Ονονό Κομασί (12ος αιώνας) αποκαλυπτικό της γιαπωνέζικης ψυχής:

                    Το χρώμα του λουλουδιού μαράθηκε

                     τη στιγμή που καμάρωνα, μάταια,

                     το πέρασμα του προσώπου μου από τον κόσμο

 «Η έννοια του εφήμερου, λέει ο Καζαντζάκης σαν κατακλείδα, μετουσιώνεται στη γενναία ψυχή του Γιαπωνέζου κι αντί να γίνειμοιρολατρία κι απόγνωση, γίνεται λαχτάρα να χαρεί , να δουλέψει, να γεννήσει πριν έρθει ο σεισμός, ο ανεμοστρόβιλος, ο θάνατος.»

Ευρυδίκη Τρισόν Μιλσανή